Temat zmiany jest ostatnio bardzo żywy - zmieniają się zasady naszego funkcjonowania, czasem z dnia na dzień, musimy przyzwyczajać się do nowej rzeczywistości, która niebawem znowu się zmieni. Justyna Sawicka z naszego Działu Literackiego bada temat zmiany w książkach obrazkowych.
Biegacie? Ja biegam. Tylko dlatego, że nie można pływać, baseny zamknięte. Zmiana. Nie, nie bagatelizuję zmian, które następują w wyniku wybuchu pandemii. Zmiana może być naprawdę dotkliwa. Bardziej dotkliwa niż zamiana uprawiania jednej dyscypliny sportowej na inną, wiadomo. Nie wartościuję, nie twierdzę, że zmiana jest szansą, po prostu mówię, że jest częścią życia. Do zmiany przyzwyczajamy się od urodzenia… A jak ten temat opisują książki obrazkowe?
Jabłonka Eli
Książka obrazkowa dla przedszkolaków. Dom, ogród, otoczenie, ukochane drzewo Eli poznajemy wiosną, a następnie widzimy na tle następujących po sobie czterech pór roku. To częsty motyw wykorzystywany do tłumaczenia dzieciom zmiany, wyjaśniania im, jak skonstruowany jest świat (jak otworzą nasz teatr, koniecznie przyjdźcie na spektakl Cztery pory roku!).
Bardzo głodna gąsienica
Klasyk. Bawi i uczy od 1969 roku, nie tracąc na aktualności. Temat: przemiana gąsienicy w pięknego motyla. Pięknie wykończona książka, z kolorami, wycięciami, nauką liczenia, poznawania dni tygodnia, pór roku.
Naciśnij mnie
Zmiana, ruch, zabawa. Sugerowane przez autora reakcje czytelnika tworzą nową rzeczywistość. Naciśnięcie żółtej kropki powoduje powstanie kolejnej. Potarcie sprawia, że zmienia kolor. Potrząśnięcie książką wywołuje chaos, zepsucie układu ustawionych w rzędach kropek. Sami zobaczcie, jakie jeszcze możecie wywołać zmiany. To także zmiana w myśleniu o książce – książka staje się zabawką, gadżetem do interakcji: podrzucania, potrząsania, obracania.
Przed i po
Jak wygląda drzewo, zanim się nim stanie; co pojawi się na miejscu placu budowy; co z liściem, zaatakowanym przez gąsienicę; czy widząc jajka, mąkę, cukier, truskawki, widzicie również tort? Czy widząc butelkę mleka, widzicie jeszcze krowę? Czy widząc brzydkie kaczątko, dojrzycie w nim pięknego łabędzia? I, odwieczne pytanie, co było pierwsze, jajko czy kura? Zmian jest tak wiele, że często ich nie zauważamy. Głównym bohaterem książki jest płynący/upływający czas. I związki przyczynowo-skutkowe.
Żegnaj, Skarpetko!
Pożegnanie z ulubioną zabawką jest elementem dorastania. W tej książce pożegnanie jest zaplanowane. Jest tak zdroworozsądkowe, że wskazuje bardziej na sugerowane przez kogoś dorosłego. Jeśli to nie bezpośrednia opinia bliskiego dorosłego, to może jakaś forma społecznej opresji karze chłopcu porzucić królika. Dorośli zazwyczaj nie miewają przecież ulubionych maskotek: „(…) królik nie może być dłużej moim najlepszym kolegą: nie jestem już małym dzieckiem. Dlatego postanowiłem się go pozbyć”. Bohater książki, kilkulatek, wyolbrzymiając wady Skarpetki, próbuje zracjonalizować sobie konieczność pozbycia się ukochanego królika. Emocje, które towarzyszą tej decyzji oraz jej realizacji, są ogromne.
Kłopot
Czasami warto spojrzeć na katastrofę nieco inaczej, poszukać możliwości, bo alternatywą jest tylko rozpacz. Co wynika z wypalonego żelazkiem śladu na ulubionym, pamiątkowym obrusie mamy? Co z tym zrobić? Można zrzucić na kogoś winę, można ukryć ślad, można zniszczyć obrus – corpus delicti. Mnóstwo negatywnych uczuć stoi za takim kłopotem. Zniszczony obrus można też uznać za kolejną pamiątkę.
Wróg
Sceneria trochę jak z I wojny światowej. Pustkowie. Dwie dziury – okopy – w których siedzą podobni do siebie jak dwie krople wody wrogowie. Strzelają do siebie, walka trwa całymi dniami. Instrukcje, które obaj dostali przed wojną, wskazują, że ten naprzeciwko nie jest człowiekiem. To, że jest wojna, to wina tego drugiego. Zmiana myślenia przychodzi, gdy zamieniają się miejscami, gdy poznają wzajemnie swoje miejsca ukrycia. Podobne zdjęcia bliskich, resztki jedzenia, podobna instrukcja w okopach obu mężczyzn. Twarz wroga dziwnie znajoma, przypomina własną. Wtedy przychodzi refleksja, że może ten drugi, po drugiej stronie, jest jednak człowiekiem.
Grzeczna
Zmiana myślenia przychodzi do głowy Lusi. Na szczęście, gdyż odkrycie, że grzeczność nie jest wartością, ratuje jej życie. Te, które były na świecie przed nią, nie miały tyle szczęścia. Od zgłaszania się przed zadaniem jakiegokolwiek pytania do dłubania w nosie, od znikania w ścianie po umiejętność komunikowania potrzeb – Lusia staje się człowiekiem. Lektura ważna, szczególnie w Polsce, gdzie nadal pokutuje model wychowywania dziewczynek na grzeczne. Książka nie tylko dla dzieci.
Dlatego nie jemy zwierząt
Jeśli jesteśmy przy zmianie sposobu myślenia, nie odmówię sobie tej przyjemności, by wspomnieć o tym tytule. Dlatego nie jemy zwierząt jest z pewnością książką ideologiczną. Zachęca do zrewidowania swoich zwyczajów żywieniowych, namawia do rozważenia diety wegetariańskiej, a najlepiej wegańskiej. Gra warta świeczki.
Widziałem pięknego dzięcioła
Uchwycenie zmiany przerażającej – nadejścia wojny. Przerażającej tym bardziej, że przedstawionej oczami uczącego się pisać dziecka. Dziennik, w którym zapisywane jest tylko jedno zdanie od 15 lipca do 17 września 1939 roku – od obserwacji pięknego dzięcioła po ukrywanie się przed bombami – staje się niezwykłym zapisem doświadczenia chłopca. Zapisem historycznym, jak miało się okazać.
O tym można rozmawiać tylko z królikami
Przemiana w nastolatka jest jedną z trudniejszych wśród tych powszechnie doświadczanych, ośmielę się stwierdzić. Wiedzą ci, którzy mają nastoletnie dzieci, ale także wszyscy dorośli, którzy musieli przecież przebrnąć przez ten etap. Rytuał przejścia nierozerwalnie związany jest ze zwątpieniem, cierpieniem, walką ze sobą i z całym światem. Jest też oczywiście przyjaźń, pierwsze miłości, życie w grupie. To powoduje wahania nastrojów. Powolne odnajdywanie sensów, odnajdywanie siebie – poczujecie ten stan umysłu podczas czytania tej książki.
Spacer
I w końcu zmiana jako życie po prostu. Życie jako doświadczanie zmian. Czasami są one nierozerwalnie związane ze łzami, np. gdy trzeba opuścić mamę i pójść do szkoły albo gdy chciałoby się pójść na karuzelę, a tata ma inny plan na spędzenie dnia. Czasami z radością, np. gdy zabawa z przyjaciółmi trwa w najlepsze lub gdy człowiek zakocha się z wzajemnością. Pierwsza praca, zaangażowanie w sprawy społeczne, narodziny dziecka, przeprowadzka, kolejne zmarszczki na twarzy – książka bez jednego słowa, a opisująca całe życie.
Książki, które opisałam:
Bogucka K., Spacer, Wydawnictwo Tako, Toruń 2017.
Cali D., Bloch S., Wróg, Wydawnictwo Zakamarki, Poznań 2014.
Carle E., Bardzo głodna gąsienica, Wydawnictwo Tatarak, Warszawa 2014.
Chaud B., Żegnaj, Skarpetko!, Wydawnictwo Zakamarki, Poznań 2015.
Chmielewska I., Kłopot, Wydawnictwo Wytwórnia, Warszawa 2012.
Dahle G., Nyhus S., Grzeczna, Wydawnictwo EneDueRabe, Gdańsk, 2010.
Höglund A., O tym można rozmawiać tylko z królikami, Wydawnictwo Zakamarki, Poznań 2018.
Kruusval C., Jabłonka Eli, Wydawnictwo Zakamarki, Poznań 2009.
Ramstein A. M., Aregui M., Przed i po, Wydawnictwo Format, Wrocław 2016.
Roth R., Dlatego nie jemy zwierząt, Wydawnictwo Cień Kształtu, Warszawa 2013.
Skibiński M., Bankroft A., Widziałem pięknego dzięcioła, Warszawa 2019.
Tullet H., Naciśnij mnie, Wydawnictwo Babaryba, Warszawa 2011.
